मेघदूतम् — 1

१

कश्चित्कान्ताविरहगुरुणा स्वाधिकारात्प्रमत्तः शापेनास्तङ्गमितमहिमा वर्षभोग्येण भर्तुः ।

यक्षश्चक्रे जनकतनयास्नानपुण्योदकेषु स्निग्धच्छायातरुषु वसतिं रामगिर्याश्रमेषु ॥

वल्लभदेवः कश्चिद्यक्षः पुण्यजनो रामगिर्याश्रमेषु चित्रकुटाचलतपोवनेषु वसतिं चक्रे व्यधात् । निजपुरीमलकामपहाय तत्र वासे कारणमाह । भर्तुः प्रभोर्धनदस्य शापेनास्तंगमितमहिमा नष्टतेजाः । कीदृशेन । कान्ताविरहगुरुणा प्रियाविरहदुःखेन । तथा वर्षभोग्यण' संवत्सरमनुभाव्येन । किमिति तेनास्य शापोऽदायीत्याह । स्वाधिकारप्रमत्तो निजव्यापारावलिप्तः । स हि जायायां व्यसनित्वात्स्वमधिकारमनपेक्षमाणो राजराजेन । तथैव तव वर्षं विरहोऽस्तु । महिमा ते नश्यत्विति शप्तः । रामाद्रिमतः स आययौ । कीदृशेष्वाश्रमेषु । जनकतनयास्नामपुण्योदकेषु सीतामज्जनपवित्रतोयेषु । यदध्यासितमर्हद्भिस्तद्धि तीर्थं प्रचक्षते । राघवसंनिधानेऽपि सीतायाः प्रशंमा शृङ्गाराश्रयत्वेन काव्यस्य चिकीर्षितत्वात् । तथा स्निग्धा अपरुषा छायाप्रधानास्तरवो येष्विति सेव्यत्वकथनम् । वर्षं भोग्यो वर्षभोग्यः । काला अत्यन्तमयोगे चेति ममासः । रामगिरिरत्र चित्रकूटः । न तु ऋष्यमूकः । तत्र सीताया वासाभावात् । सर्वत्र मन्दाक्रान्ता वृत्तम् । प्रवासविप्रलम्भो रसः ॥

पदच्छेदः Click to Toggle

कश्चित्	कश्चित् (१.१)
कान्ताविरहगुरुणा	कान्ता–विरह–गुरु (३.१)
स्वाधिकारात्	स्व–अधिकार (५.१)
प्रमत्तः	प्रमत्त (√प्र-मद् + क्त, १.१)
शापेनास्तंगमितमहिमा	शाप (३.१)–अस्तंगमित (√अस्तम्-गमय् + क्त)–महिमन् (१.१)
वर्षभोग्येण	वर्ष–भोग्य (√भुज् + कृत्, ३.१)
भर्तुः	भर्तृ (६.१)
यक्षश्चक्रे	यक्ष (१.१)–चक्रे (√कृ लिट् प्र.पु. एक.)
जनकतनयास्नानपुण्योदकेषु	जनकतनया–स्नान–पुण्य–उदक (७.३)
स्निग्धछायातरुषु	स्निग्ध–छाया–तरु (७.३)
वसतिं	वसति (२.१)
रामगिर्याश्रमेषु	रामगिरि–आश्रम (७.३)

छन्दः मन्दाक्रान्ता [१७: मभनततगग]

छन्दोविश्लेषणम्

१	२	३	४	५	६	७	८	९	१०	११	१२	१३	१४	१५	१६	१७
क	श्चि	त्का	न्ता	वि	र	ह	गु	रु	णा	स्वा	धि	का	रा	त्प्र	म	त्तः
शा	पे	ना	स्त	ङ्ग	मि	त	म	हि	मा	व	र्ष	भो	ग्ये	ण	भ	र्तुः
य	क्ष	श्च	क्रे	ज	न	क	त	न	या	स्ना	न	पु	ण्यो	द	के	षु
स्नि	ग्ध	च्छा	या	त	रु	षु	व	स	तिं	रा	म	गि	र्या	श्र	मे	षु
म			भ			न			त			त			ग	ग