मेघदूतम् — 13 | meghadūtam

१३

मार्गं तावच्छृणु कथयतस्त्वत्प्रयाणानुकूलं संदेशं मे तदनु जलद श्रोष्यसि श्रोत्रपेयम् ।

खिन्नः खिन्नः शिखरिषु पदं न्यस्य गन्तासि यत्र क्षीणः क्षीणः परिलघु पयः स्रोतसां चोपभुज्य ॥

वल्लभदेवः हे जलद मम गदतोऽध्वानं तावद्भवद्गमनहितमाकर्णय । तदनन्तरं श्रोत्रपेयं कर्णानन्दनं संदेशं श्रोष्यसि निशमयिष्यसि । कीदृशं मार्गमित्यानुकूल्यमाह । खिन्नः खिन्न इति । श्रान्तः संस्त्वं यत्र मार्गेऽद्रिषु पदं न्यस्य क्रमं निक्षिप्य गन्तामि यास्यसि क्षीणप्रायश्च नदीनामगुरु तोयमुपयुज्येति पीत्वा शीघ्रं यास्यसि । पानविश्रामौ हि पथि सुतरामुपयुज्येते । तदनुतदुपरीत्यादयः पूर्वकविप्रयोगदर्शनात्साधवः । अव्ययेन हि षष्ठीममामो निषिध्यते । श्रोत्रपेयमिति कृत्यैरधिकार्थवचने । खिन्नः खिन्न इत्यादावाधिको द्वित्वमिति कर्मधारयवत्त्वात्सुब्लुप् भवति । आधिक्ये च द्वित्वमाहितमिति महत्या संज्ञया' ज्ञापितम् । गन्तासीति लुट् । परिलघ्विति क्रियाविशेषणम् ॥

पदच्छेदः Click to Toggle

मार्गं	मार्ग (२.१)
तावच्छृणु	तावत् (अव्ययः)–शृणु (√श्रु लोट् म.पु. )
कथयतस्	कथयत् (√कथय् + शतृ, ६.१)
त्वत्प्रयाणानुरूपं	त्वद्–प्रयाण–अनुरूप (२.१)
संदेशं	संदेश (२.१)
मे	मद् (६.१)
तदनु	तदनु (अव्ययः)
जलद	जलद (८.१)
श्रोष्यसि	श्रोष्यसि (√श्रु लृट् म.पु. )
श्रोत्रपेयम्	श्रोत्र–पेय (२.१)
खिन्नः	खिन्न (√खिद् + क्त, १.१)
खिन्नः	खिन्न (√खिद् + क्त, १.१)
शिखरिषु	शिखरिन् (७.३)
पदं	पद (२.१)
न्यस्य	न्यस्य (√नि-अस् + ल्यप्)
गन्तासि	गन्तासि (√गम् लुट् म.पु. )
यत्र	यत्र (अव्ययः)
क्षीणः	क्षीण (√क्षि + क्त, १.१)
क्षीणः	क्षीण (√क्षि + क्त, १.१)
परिलघु	परिलघु (२.१)
पयः	पयस् (२.१)
स्रोतसां	स्रोतस् (६.३)
चोपभुज्य	च (अव्ययः)–उपभुज्य (√उप-भुज् + ल्यप्)

छन्दः मन्दाक्रान्ता [१७: मभनततगग]

छन्दोविश्लेषणम्

१	२	३	४	५	६	७	८	९	१०	११	१२	१३	१४	१५	१६	१७
मा	र्गं	ता	व	च्छृ	णु	क	थ	य	त	स्त्व	त्प्र	या	णा	नु	कू	लं
सं	दे	शं	मे	त	द	नु	ज	ल	द	श्रो	ष्य	सि	श्रो	त्र	पे	यम्
खि	न्नः	खि	न्नः	शि	ख	रि	षु	प	दं	न्य	स्य	ग	न्ता	सि	य	त्र
क्षी	णः	क्षी	णः	प	रि	ल	घु	प	यः	स्रो	त	सां	चो	प	भु	ज्य
म			भ			न			त			त			ग	ग