मेघदूतम् — 15 | meghadūtam

१५

रत्नच्छायाव्यतिकर इव प्रेक्ष्यमेतत्पुरस्ताद्वल्मीकाग्रात्प्रभवति धनुष्खण्डमाखण्डलस्य ।

येन श्यामं वपुरतितरां कान्तिमापत्स्यते ते बर्हेणेव स्फुरितरुचिना गोपवेशस्य विष्णोः ॥

वल्लभदेवः एतत्पुरस्तादग्रे वल्मीकाग्रात्पिपीलिकोत्खातमृत्कूटप्रान्तादाखण्डलस्येन्द्रस्य धनुष्खण्डं चापैकदेशः प्रभवत्युत्पद्यते । सर्पगर्भं वल्मीकमिति सुरचापम्य प्रावृषि प्रभव इत्यागमः । कीदृशं तत् । अनेकवर्णत्वाद्रत्नच्छायाव्यतिकर इव बहुविधमणिकान्तिसंपर्कवत्प्रेक्षणीयं रम्यम् । येन च तव कृष्णं शरीरमतितरां कान्तिमापत्स्यते । यथा वल्लवरूपस्य हरेः प्रसरत्कान्तिना पिञ्छेन वपुः कान्तिमाप्तवत् । गोपा हि प्रायेण शवरवन्मयूरपिञ्छधारिणः । प्रसङ्गाच्च वर्षावर्णनमपि कविना क्रियत इति मार्गोपदेशेऽपि नास्य श्लोकस्यानवमरः । व्यतिकरो मिश्रीभावः । धनुष्खण्ड इति नित्यं समाम इति षत्वम् ॥

पदच्छेदः Click to Toggle

रत्नच्छायाव्यतिकर	रत्न–छाया–व्यतिकर (७.१)
इव	इव (अव्ययः)
प्रेक्ष्यमेतत्पुरस्ताद्	प्रेक्ष्य (√प्र-ईक्ष् + कृत्, १.१)–एतद् (१.१)–पुरस्तात् (अव्ययः)
वल्मीकाग्रात्	वल्मीकाग्र (५.१)
प्रभवति	प्रभवति (√प्र-भू लट् प्र.पु. एक.)
धनुःखण्डम्	धनुस्–खण्ड (१.१)
आखण्डलस्य	आखण्डल (६.१)
येन	यद् (३.१)
श्यामं	श्याम (१.१)
वपुर्	वपुस् (१.१)
अतितरां	अतितराम् (अव्ययः)
कान्तिम्	कान्ति (२.१)
आपत्स्यते	आपत्स्यते (√आ-पद् लृट् प्र.पु. एक.)
ते	त्वद् (६.१)
बर्हेणेव	बर्ह (३.१)–इव (अव्ययः)
स्फुरितरुचिना	स्फुरित (√स्फुर् + क्त)–रुचि (३.१)
गोपवेषस्य	गोप–वेष (६.१)
विष्णोः	विष्णु (६.१)

छन्दः मन्दाक्रान्ता [१७: मभनततगग]

छन्दोविश्लेषणम्

१	२	३	४	५	६	७	८	९	१०	११	१२	१३	१४	१५	१६	१७
र	त्न	च्छा	या	व्य	ति	क	र	इ	व	प्रे	क्ष्य	मे	त	त्पु	र	स्ता
द्व	ल्मी	का	ग्रा	त्प्र	भ	व	ति	ध	नु	ष्ख	ण्ड	मा	ख	ण्ड	ल	स्य
ये	न	श्या	मं	व	पु	र	ति	त	रां	का	न्ति	मा	प	त्स्य	ते	ते
ब	र्हे	णे	व	स्फु	रि	त	रु	चि	ना	गो	प	वे	श	स्य	वि	ष्णोः
म			भ			न			त			त			ग	ग