मेघदूतम् — 16 | meghadūtam

१६

त्वय्यायत्तं कृषिफलमिति भ्रूविलासानभिज्ञैः प्रीतिस्निग्धैर्जनपदवधूलोचनैः पीयमानः ।

सद्यःसीरोत्कषणसुरभि क्षेत्रमारुह्य मालं किं चित्पश्चाद्प्रवलय गतिं भूय एवोत्तरेण ॥

वल्लभदेवः मालमुड्डारं" क्षेत्रं किंचिन्मनागारुह्य पश्चादनन्तरमुत्तरेणोत्तरस्यां दिशि भूयो बहुतरं गतिं प्रवलय व्यावर्तय । मालं हि दक्षिणाशास्थं तेन चोत्तरागा गन्तव्येति गतिप्रवलनम् । मालारोहणं वृष्ट्या वधूप्रीत्यर्थम् । मालेन हि तदुपरिभवमाकाशं लक्ष्यते । कीदृशस्त्वम् । वृष्टिदानात्त्वय्यायत्तं कृषिफलमित्यतो हेतोर्जनपदवधूलोचनैः पीयमानः साभिलाषं दृश्यमानः । कीदृशीः । ग्राम्यत्वादभ्रूविलासानभिज्ञैः । अत एव प्रीतिवशात्स्निग्धैररूक्षैः । कीदृशं मालम् । सद्यस्तत्क्षणं सीरेण हलेन यदुत्कषणं विलेखनं तेन सुरभि मुगन्धि । हलोत्कृष्टा हि भूर्जलदजलकणव्यतिकरात्सुरभिर्भवति । प्रवलनं स्फिरणम् । उत्तरेणेत्येनबन्तः ॥

पदच्छेदः Click to Toggle

त्वय्यायत्तं	त्वद् (७.१)–आयत्त (√आ-यत् + क्त, १.१)
कृषिफलम्	कृषि–फल (१.१)
इति	इति (अव्ययः)
भ्रूविकारान्	भ्रू–विकार (२.३)
अभिज्ञैः	अभिज्ञ (३.३)
प्रीतिस्निग्धैर्जनपदवधूलोचनैः	प्रीति–स्निग्ध (३.३)–जनपद–वधू–लोचन (३.३)
पीयमानः	पीयमान (√पा + शानच्, १.१)
सद्यः	सद्यस् (अव्ययः)
सीरोत्कषणसुरभि	सीर–उत्कषण–सुरभि (२.१)
क्षेत्रम्	क्षेत्र (२.१)
आरुह्य	आरुह्य (√आ-रुह् + ल्यप्)
मालं	माल (२.१)
किंचित्	कश्चित् (२.१)
पश्चाद्	पश्चात् (अव्ययः)
व्रज	व्रज (√व्रज् लोट् म.पु. )
लघुगतिर्	लघु–गति (१.१)
भूय	भूयस् (अव्ययः)
एवोत्तरेण	एव (अव्ययः)–उत्तरेण (अव्ययः)

छन्दः मन्दाक्रान्ता [१७: मभनततगग]

छन्दोविश्लेषणम्

१	२	३	४	५	६	७	८	९	१०	११	१२	१३	१४	१५	१६	१७
त्व	य्या	य	त्तं	कृ	षि	फ	ल	मि	ति	भ्रू	वि	ला	सा	न	भि	ज्ञैः
प्री	ति	स्नि	ग्धै	र्ज	न	प	द	व	धू	लो	च	नैः	पी	य	मा	नः
स	द्यः	सी	रो	त्क	ष	ण	सु	र	भि	क्षे	त्र	मा	रु	ह्य	मा	लं
किं	चि	त्प	श्चा	द्प्र	व	ल	य	ग	तिं	भू	य	ए	वो	त्त	रे	ण
म			भ			न			त			त			ग	ग