मेघदूतम् — 29 | meghadūtam

२९

वेणीभूतप्रतनुसलिलां तामतीतस्य सिन्धुं पाण्डुच्छायां तटरुहतरुभ्रंशिभिर्जीर्णपर्णैः ।

सौभाग्यं ते सुभग विरहावस्थया व्यञ्जयन्तीं कार्श्यं येन त्यजति विधिना स त्वयैवोपपाद्यः ॥

वल्लभदेवः हे सुभग तां निर्विध्यां कार्श्यं कर्तृ येन विधिना प्रकारेण प्रकृतिस्थं त्यजति स विधिर्भवतैव संपाद्यः । वर्षेस्तत्रेवेत्यर्थः । एवं हि तोयपूरागमान्नदी कृशा न भवति । कस्मात्कार्श्यत्यागाय तत्र वर्षामीत्याह । यतसतवातीतस्य विरहावस्थया सौभाग्यं वाज्जभ्यं व्यञ्जयन्तीं कथयन्तीम् । तथा हि त्वद्विरहेण वेणीभूतं प्रतनुत्वात्सलिलं यस्याः । वेणी केशपाशः । तथा तटरुहेभ्यस्तीरजेभ्यस्तरुभ्यो भ्रष्टैर्जीर्णपर्णैःर्जर्जरकिसलयैः पाण्डुरीभुताम् । प्रियविरहे हि नारी तनुः पाण्डुश्च भवति ॥

पदच्छेदः Click to Toggle

वेणीभूतप्रतनुसलिला	वेणी–भूत (√भू + क्त)–प्रतनु–सलिल (१.१)
ताम्	तद् (२.१)
अतीतस्य	अतीत (√अति-इ + क्त, ६.१)
सिन्धुः	सिन्धु (१.१)
पाण्डुच्छाया	पाण्डु–छाया (१.१)
तटरुहतरुभ्रंशिभिर्जीर्णपर्णैः	तट–रुह–तरु–भ्रंशिन् (३.३)–जीर्ण (√जृ + क्त)–पर्ण (३.३)
सौभाग्यं	सौभाग्य (२.१)
ते	त्वद् (६.१)
सुभग	सुभग (८.१)
विरहावस्थया	विरह–अवस्था (३.१)
व्यञ्जयन्ती	व्यञ्जयत् (√वि-अञ्जय् + शतृ, १.१)
कार्श्यं	कार्श्य (२.१)
येन	यद् (३.१)
त्यजति	त्यजति (√त्यज् लट् प्र.पु. एक.)
विधिना	विधि (३.१)
स	तद् (१.१)
त्वयैवोपपाद्यः	त्वद् (३.१)–एव (अव्ययः)–उपपाद्य (√उप-पादय् + कृत्, १.१)

छन्दः मन्दाक्रान्ता [१७: मभनततगग]

छन्दोविश्लेषणम्

१	२	३	४	५	६	७	८	९	१०	११	१२	१३	१४	१५	१६	१७
वे	णी	भू	त	प्र	त	नु	स	लि	लां	ता	म	ती	त	स्य	सि	न्धुं
पा	ण्डु	च्छा	यां	त	ट	रु	ह	त	रु	भ्रं	शि	भि	र्जी	र्ण	प	र्णैः
सौ	भा	ग्यं	ते	सु	भ	ग	वि	र	हा	व	स्थ	या	व्य	ञ्ज	य	न्तीं
का	र्श्यं	ये	न	त्य	ज	ति	वि	धि	ना	स	त्व	यै	वो	प	पा	द्यः
म			भ			न			त			त			ग	ग