मेघदूतम् — 3

३

तस्य स्थित्वा कथमपि पुरः कौतुकाधानहेतोरन्तर्बाष्पश्चिरमनुचरो राजराजस्य दध्यौ ।

मेघालोके भवति सुखिनोऽप्यन्यथावृत्ति चेतः कण्ठाश्लेषप्रणयिनि जने किं पुनर्दूरसंस्थे ॥

वल्लभदेवः तस्य जीमूतस्य पुरोऽग्रतः कथमपि स्थित्वा राजराजस्य वैश्रवणस्यानुचरो भृत्योऽन्तर्बाष्पोऽस्रुकण्ठः किमप्यज्ञायमानं वस्तु चिरं दध्यावचिन्तयत् । कीदृशस्य । कौतुकाधानहेतोः केतकाख्यष्पजननकारणस्य । प्रावृषि तेषामुद्भवात् । अथ जलददर्शनमात्रेण कस्मादस्यान्तर्बाष्पत्वं ध्यानं चेत्याह । सुखिनोऽप्यवियुक्तस्यापि मेघालोके वर्षाकाले चेतोऽन्यथावृक्ति सविपर्ययमनल्पोत्कण्ठासंकुलम् । किं पुनः कण्ठाश्लेषप्रणयिनि प्रियतमाख्ये जने दूरवर्तिनि सति । वर्षासमयमागतमवलोक्य स्वस्था अपि यत्रोत्कण्ठन्ते तत्र विरहिणां का कथेत्यर्थः । कण्ठाश्लेष एव प्रणयोऽर्थिता विद्यते यस्य । मेघा आलोक्यन्ते यस्मिन्निति वर्षाः । स्वरूपात्प्रच्युतावस्थमन्यथावृत्ति ॥

पदच्छेदः Click to Toggle

तस्य	तद् (६.१)
स्थित्वा	स्थित्वा (√स्था + क्त्वा)
कथमपि	कथम् (अव्ययः)–अपि (अव्ययः)
पुरः	पुरस् (अव्ययः)
कौतुकाधानहेतोरन्तर्बाष्पश्चिरम्	कौतुक–आधान–हेतु (५.१)–अन्तर् (अव्ययः)–बाष्प (१.१)–चिरम् (अव्ययः)
अनुचरो	अनुचर (१.१)
राजराजस्य	राजराज (६.१)
दध्यौ	दध्यौ (√ध्या लिट् प्र.पु. एक.)
मेघालोके	मेघ–आलोक (७.१)
भवति	भवति (√भू लट् प्र.पु. एक.)
सुखिनो	सुखिन् (६.१)
ऽप्यन्यथावृत्ति	अपि (अव्ययः)–अन्यथावृत्ति (१.१)
चेतः	चेतस् (१.१)
कण्ठाश्लेषप्रणयिनि	कण्ठ–आश्लेष–प्रणयिन् (७.१)
जने	जन (७.१)
किं	क (१.१)
पुनर्दूरसंस्थे	पुनर् (अव्ययः)–दूर–संस्थ (७.१)

छन्दः मन्दाक्रान्ता [१७: मभनततगग]

छन्दोविश्लेषणम्

१	२	३	४	५	६	७	८	९	१०	११	१२	१३	१४	१५	१६	१७
त	स्य	स्थि	त्वा	क	थ	म	पि	पु	रः	कौ	तु	का	धा	न	हे	तो
र	न्त	र्बा	ष्प	श्चि	र	म	नु	च	रो	रा	ज	रा	ज	स्य	द	ध्यौ
मे	घा	लो	के	भ	व	ति	सु	खि	नो	ऽप्य	न्य	था	वृ	त्ति	चे	तः
क	ण्ठा	श्ले	ष	प्र	ण	यि	नि	ज	ने	किं	पु	न	र्दू	र	सं	स्थे
म			भ			न			त			त			ग	ग