मेघदूतम् — 4

४

प्रत्यासन्ने नभसि दयिताजीवितालम्बनार्थी जीमूतेन स्वकुशलमयीं हारयिष्यन्प्रवृत्तिम् ।

स प्रत्यग्रैः कुटजकुसुमैः कल्पितार्घाय तस्मै प्रीतः प्रीतिप्रमुखवचनं स्वागतं व्याजहार ॥

वल्लभदेवः ततोऽसौ गुह्यकस्तस्मै मेघाय स्वागतं व्याजहार । शोभनमागतं तेऽत्स्वित्यब्रवीत् । प्रीतिप्रमुखाणि स्नेहपूर्वकाणि वचनानि यत्र स्वागते तद्यथा । भद्रं स्वस्थोऽसि । कुशलं ते सर्वत्र । विश्रम्यताम् । पवित्रीक्रियतामिदं स्थानमिति । कीदृशोऽसौ । जीमूतेन मेघेन स्वकुशलमयीमात्मश्रेयोरूपां प्रवृत्तिं वार्तां हारयिष्यन्नाययिष्यन् । यतोऽसौ दयिताया जीवितालम्बनं प्राणसंधारणमर्थयते। भर्तृकल्याणाधिगमाद्धि प्रियतमानां समाश्वामो जायते । कीदृशाय तस्मै । सरसैः कुटजकुममैः कल्पितार्घाय विहितपूजाय । अत एवासौ प्रीतः । आषाढस्य प्रशदिवस इति' य एवार्थ उक्तः स एव प्रत्यामने नभसीत्यनूदितः । नभाः श्रावणः । यदि वा जलदनिचितत्वात्प्रत्यासन्ने निकटवर्तिनीव नभसि गगन इति व्याख्येयमिति केचित् । गगम एव जीमूतो वार्तां नयति। स हि प्रीतिं कुर्वन्नाययति । प्रीत्या हारयिष्यन्निति णिजुत्पत्तिः । ततो मृद शेषे चेति' चकारात्क्रियार्थायामुपपदे लृट् । प्रवृत्तिं हारयितुं स्वागतं व्याजहारेत्यर्थः । जीमूतेनेति ह्र्यक्रोरन्यतरस्यामिति' यक्षे यथाप्राप्तं कर्तृत्वम् । तस्मा इति क्रियया यमभिप्रति म संप्रदानमिति' संप्रदानवचनम् ॥

पदच्छेदः Click to Toggle

प्रत्यासन्ने	प्रत्यासन्न (√प्रत्या-सद् + क्त, ७.१)
नभसि	नभस् (७.१)
दयिताजीवितालम्बनार्थी	दयिता–जीवित–आलम्बन–अर्थिन् (१.१)
जीमूतेन	जीमूत (३.१)
स्वकुशलमयीं	स्व–कुशल–मय (२.१)
हारयिष्यन्	हारयिष्यत् (√हारय् + कृत्, १.१)
प्रवृत्तिम्	प्रवृत्ति (२.१)
स	तद् (१.१)
प्रत्यग्रैः	प्रत्यग्र (३.३)
कुटजकुसुमैः	कुटज–कुसुम (३.३)
कल्पितार्घाय	कल्पित (√कल्पय् + क्त)–अर्घ (४.१)
तस्मै	तद् (४.१)
प्रीतः	प्रीत (√प्री + क्त, १.१)
स्वागतं	स्वागत (२.१)
व्याजहार	व्याजहार (√व्या-हृ लिट् प्र.पु. एक.)

छन्दः मन्दाक्रान्ता [१७: मभनततगग]

छन्दोविश्लेषणम्

१	२	३	४	५	६	७	८	९	१०	११	१२	१३	१४	१५	१६	१७
प्र	त्या	स	न्ने	न	भ	सि	द	यि	ता	जी	वि	ता	ल	म्ब	ना	र्थी
जी	मू	ते	न	स्व	कु	श	ल	म	यीं	हा	र	यि	ष्य	न्प्र	वृ	त्तिम्
स	प्र	त्य	ग्रैः	कु	ट	ज	कु	सु	मैः	क	ल्पि	ता	र्घा	य	त	स्मै
प्री	तः	प्री	ति	प्र	मु	ख	व	च	नं	स्वा	ग	तं	व्या	ज	हा	र
म			भ			न			त			त			ग	ग