मेघदूतम् — 5

५

धूमज्योतिःसलिलमरुतां संनिपातः क्व मेघः संदेशार्थाः क्व पटुकरणैः प्राणिभिः प्रापणीयाः ।

इत्यौत्सुक्यादपरिगणयन्गुह्यकस्तं ययाचे कामार्ता हि प्रणयकृपणाश्चेतनाचेतनेषु ॥

वल्लभदेवः गुह्यकः पुण्यजन औत्सुक्यादुत्कण्ठावशादित्येवमपरिगणयन्नविमृशंस्तं मेघं ययाचे प्रार्थयत । किमित्याह । क्व मेघः क्व संदेशार्था वार्त्तावस्तूनि । मेघस्तावद्धूमज्योतिःसलिलमरतां समुदायः । धूमादिमयान्यचेतनानि ह्यभ्राणि । संदेशार्थाः पटुकरणैश्चतुरेन्द्रियैः प्राणिभिर्मानवैः प्रापणीया नेतुं शक्याः । न तु निर्बुद्धिभिः । कथं तर्ह्येतदसौ न विमृष्टवानित्याह । यस्माद्ये कामार्ता मदनवागुरापीडितास्ते चेतनाचेतनेषु सिंहपादपादिषु प्रणयकृपणाः प्रार्थनादीना भवन्ति । न हि ते विषयमविषयं वा विवेक्तुं समर्था इति भङ्ग्या कविः स्वदोषं निरस्यति ॥

पदच्छेदः Click to Toggle

धूमज्योतिःसलिलमरुतां	धूम–ज्योतिस्–सलिल–मरुत् (६.३)
संनिपातः	संनिपात (१.१)
क्व	क्व (अव्ययः)
मेघः	मेघ (१.१)
संदेशार्थाः	संदेश–अर्थ (१.३)
क्व	क्व (अव्ययः)
पटुकरणैः	पटु–करण (३.३)
प्राणिभिः	प्राणिन् (३.३)
प्रापणीयाः	प्रापणीय (√प्र-आप् + अनीयर्, १.३)
इत्यौत्सुक्यादपरिगणयन्	इति (अव्ययः)–औत्सुक्य (५.१)–अपरिगणयत् (१.१)
गुह्यकस्तं	गुह्यक (१.१)–तद् (२.१)
ययाचे	ययाचे (√याच् लिट् प्र.पु. एक.)
कामार्ता	काम–आर्त (१.३)
हि	हि (अव्ययः)
प्रकृतिकृपणाश्चेतनाचेतनेषु	प्रकृति–कृपण (१.३)–चेतन–अचेतन (७.३)

छन्दः मन्दाक्रान्ता [१७: मभनततगग]

छन्दोविश्लेषणम्

१	२	३	४	५	६	७	८	९	१०	११	१२	१३	१४	१५	१६	१७
धू	म	ज्यो	तिः	स	लि	ल	म	रु	तां	सं	नि	पा	तः	क्व	मे	घः
सं	दे	शा	र्थाः	क्व	प	टु	क	र	णैः	प्रा	णि	भिः	प्रा	प	णी	याः
इ	त्यौ	त्सु	क्या	द	प	रि	ग	ण	य	न्गु	ह्य	क	स्तं	य	या	चे
का	मा	र्ता	हि	प्र	ण	य	कृ	प	णा	श्चे	त	ना	चे	त	ने	षु
म			भ			न			त			त			ग	ग