मेघदूतम् — 6

६

जातं वंशे भुवनविदिते पुष्करावर्तकानां जानामि त्वां प्रकृतिपुरुषं कामरूपं मघोनः ।

तेनार्थित्वं त्वयि विधिवशाद्दूरबन्धुर्गतोऽहं याच्ञा वन्ध्या वरमधिगुणे नाधमे लब्धकामा ॥

वल्लभदेवः यतस्त्वामहमेवंविधं वेदातोऽहं प्रार्थित्वं प्राप्तः । कीदृशम् । पुष्करावर्तकानां प्रलयमेघानां वंशे कुले जातमिति कुलीनत्वोक्तिः । तथा मघोन इन्द्रस्य प्रकृतिपुरुषममात्यपुरुषमिति प्रभावकथनम् । प्रकृतिषु ह्यमात्याः प्रधानभूताः । इन्द्रम्य च मेघा एव प्रियकराः । प्रकृतिषु प्रकृतिश्चासाविति वा पुरुषः प्रकृतिपुरुषः । स्वाम्यमात्यौ च राष्ट्रं च कोशो दुर्गं बलं सुहृत् । सप्त प्रकृतयो ह्येताः सप्ताङ्गं राज्यमुच्यते ॥ कामरूपं मनोज्ञं म्वेच्छारूपं वा । बह्वरूपत्वान्मेघानाम् । तदेव वक्ष्यति । पुष्पमेघीकृतात्मेति । अत एव विधिवशादहं दूरबन्धुरसंनिहितदारस्त्वय्यर्थित्वं गतो याच्ञाकरः संपन्नः । यद्येवंगुणयुक्तोऽहं तर्हि किमित्येतावता मय्यर्थनेत्याह । यस्मादधिगुणे कुलादिगुणोत्कृष्टे पुरुषे याच्ञा वन्ध्या निष्फला वरं भद्रम् । अलज्जावहत्वात् । न त्वधमे निकृष्टे लब्धकामा प्राप्तेष्टार्थापीति । भिन्नलिङ्गत्वेऽपि सामान्योपक्रमात्सामानाधिकरण्यम् । यथा। वरं कृपशताद्वापीत्यादौ' ॥

पदच्छेदः Click to Toggle

जातं	जात (√जन् + क्त, २.१)
वंशे	वंश (७.१)
भुवनविदिते	भुवन–विदित (√विद् + क्त, ७.१)
पुष्करावर्तकानां	पुष्करावर्तक (६.३)
जानामि	जानामि (√ज्ञा लट् उ.पु. )
त्वां	त्वद् (२.१)
प्रकृतिपुरुषं	प्रकृतिपुरुष (२.१)
कामरूपं	कामरूप (२.१)
मघोनः	मघवन् (६.१)
तेनार्थित्वं	तद् (३.१)–अर्थित्व (१.१)
त्वयि	त्वद् (७.१)
विधिवशाद्दूरबन्धुर्गतो	विधि–वश (५.१)–दूर–बन्धु (१.१)–गत (√गम् + क्त, १.१)
ऽहं	मद् (१.१)
याच्ञा	याच्ञा (१.१)
मोघा	मोघ (१.१)
वरम्	वर (२.१)
अधिगुणे	अधिगुण (७.१)
नाधमे	न (अव्ययः)–अधम (७.१)
लब्धकामा	लब्ध (√लभ् + क्त)–काम (१.१)

छन्दः मन्दाक्रान्ता [१७: मभनततगग]

छन्दोविश्लेषणम्

१	२	३	४	५	६	७	८	९	१०	११	१२	१३	१४	१५	१६	१७
जा	तं	वं	शे	भु	व	न	वि	दि	ते	पु	ष्क	रा	व	र्त	का	नां
जा	ना	मि	त्वां	प्र	कृ	ति	पु	रु	षं	का	म	रू	पं	म	घो	नः
ते	ना	र्थि	त्वं	त्व	यि	वि	धि	व	शा	द्दू	र	ब	न्धु	र्ग	तो	ऽहं
या	च्ञा	व	न्ध्या	व	र	म	धि	गु	णे	ना	ध	मे	ल	ब्ध	का	मा
म			भ			न			त			त			ग	ग