मेघदूतम् — 8

८

त्वामारूढं पवनपदवीमुद्गृहीतालकान्ताः प्रेक्षिष्यन्ते पथिकवनिताः प्रत्ययादाश्वसन्त्यः ।

कः संनद्धे विरहविधुरां त्वय्युपेक्षेत जायां न स्यादन्योऽप्यहमिव जनो यः पराधीनवृत्तिः ॥

वल्लभदेवः वातमार्गं खमुद्गतं भवन्तं पान्थाङ्गना विरहिण्योऽलकानुत्क्षिप्य द्रक्ष्यन्ति । यतः प्रत्ययान्निश्चयोत्पादनादाश्वसन्त्यः । अयं जीमूत उदितः । अत्रावश्यमस्मत्प्राणेश्वरैरागन्तव्यमिति । तद्दर्शनमात्रे कस्मादाशा कृतेत्याह । त्वयि संनद्धे कृतोद्योगे सति वियोगाकुलां प्रेयसीं क उपेक्षेत विरहयेत् । यद्यन्योऽपि जनस्तादृशो न स्यात् । कीदृशः । मादृशः पराधीनवृत्तिः । अथ वा कोऽन्यो जनो जायामुपेक्षेतेत्यत्र सबन्धः । स्वाधीना हि कान्ताभिः सह रममाणाः प्रावृषमतिवाहयन्ति । संनद्धादयः शब्दाः एवमादावोपचारिकाः ॥

पदच्छेदः Click to Toggle

त्वाम्	त्वद् (२.१)
आरूढं	आरूढ (√आ-रुह् + क्त, २.१)
पवनपदवीम्	पवन–पदवी (२.१)
उद्गृहीतालकान्ताः	उद्गृहीत (√उत्-ग्रह् + क्त)–अलक–अन्त (१.३)
प्रेक्षिष्यन्ते	प्रेक्षिष्यन्ते (√प्र-ईक्ष् लृट् प्र.पु. बहु.)
पथिकवनिताः	पथिक–वनिता (१.३)
प्रत्ययादाश्वसन्त्यः	प्रत्यय (५.१)–आश्वसत् (√आ-श्वस् + शतृ, १.३)
कः	क (१.१)
संनद्धे	संनद्ध (√सम्-नह् + क्त, ७.१)
विरहविधुरां	विरह–विधुर (२.१)
त्वय्युपेक्षेत	त्वद् (७.१)–उपेक्षेत (√उप-ईक्ष् विधिलिङ् प्र.पु. एक.)
जायां	जाया (२.१)
न	न (अव्ययः)
स्यादन्यो	स्यात् (√अस् विधिलिङ् प्र.पु. एक.)–अन्य (१.१)
ऽप्यहमिव	अपि (अव्ययः)–मद् (१.१)–इव (अव्ययः)
जनो	जन (१.१)
यः	यद् (१.१)
पराधीनवृत्तिः	पर–अधीन–वृत्ति (१.१)

छन्दः मन्दाक्रान्ता [१७: मभनततगग]

छन्दोविश्लेषणम्

१	२	३	४	५	६	७	८	९	१०	११	१२	१३	१४	१५	१६	१७
त्वा	मा	रू	ढं	प	व	न	प	द	वी	मु	द्गृ	ही	ता	ल	का	न्ताः
प्रे	क्षि	ष्य	न्ते	प	थि	क	व	नि	ताः	प्र	त्य	या	दा	श्व	स	न्त्यः
कः	सं	न	द्धे	वि	र	ह	वि	धु	रां	त्व	य्यु	पे	क्षे	त	जा	यां
न	स्या	द	न्यो	ऽप्य	ह	मि	व	ज	नो	यः	प	रा	धी	न	वृ	त्तिः
म			भ			न			त			त			ग	ग