मेघदूतम् — 9

९

आपृच्छस्व प्रियसखममुं तुङ्गमालिङ्ग्य शैलं वन्द्यैः पुंसां रघुपतिपदैरङ्कितं मेखलासु ।

काले काले भवति भवता यस्य संयोगमेत्य स्नेहव्यक्तिश्चिरविरहजं मुञ्चतो बाष्पमुष्णम् ॥

वल्लभदेवः अमुं शैलं चित्रकूटमालिङ्ग्यापृच्छस्व सोत्कण्ठं [अस्पष्टं मुद्रणम्]ज्योककुरु । यतः प्रियसखमिष्टमित्रम् । मेघानां ह्यद्रयः सुहृदः । ततस्तेषामुदयात् । सखा च गमनकाले ज्योक्क्रियते । कीदृशममुम् । तुङ्गमुन्नतम् । तथा सर्वजनपूज्यैः रामपदै रामपादैर्मेखलासु नितम्बभागेष्वङ्कितं मुद्रितमिति पावनत्वोक्तिः । सखिधर्ममाह | यस्याद्रेः काले काले सर्वस्मिन्समागमममये त्वया सह संयोगमेत्य चिरविरहजमुष्णं बाष्पमूष्माणं त्यजतः स्नेहव्यक्तिर्भवति । यः स्निह्यतीत्यर्थः । पर्वता हि जलदवृष्ट्या स्निग्धा भवन्ति वाष्पं च मुञ्चन्ति । एतदेव महत्त्वं यच्चिरेण सख्यौ दृष्टे बाष्पस्नेहौ जायेते । आपृच्छस्वेत्याङि नुप्रच्छ्योरित्यात्मनेपदम् । प्रियश्चासौ सखा चेति प्रियसखः । राजाहःसखिभ्यष्टच् । संयोगमेत्येति बाष्पमोक्षापेक्षं पौर्वकाख्यं स्नेहक्रियापेक्षं वा ॥

पदच्छेदः Click to Toggle

आपृच्छस्व	आपृच्छस्व (√आ-प्रच्छ् लोट् म.पु. )
प्रियसखम्	प्रिय–सख (२.१)
अमुं	अदस् (२.१)
तुङ्गम्	तुङ्ग (२.१)
आलिङ्ग्य	आलिङ्ग्य (√आ-लिङ्गय् + ल्यप्)
शैलं	शैल (२.१)
वन्द्यैः	वन्द्य (√वन्द् + कृत्, ३.३)
पुंसां	पुंस् (६.३)
रघुपतिपदैरङ्कितं	रघुपति–पद (३.३)–अङ्कित (√अङ्कय् + क्त, २.१)
मेखलासु	मेखला (७.३)
काले	काल (७.१)
काले	काल (७.१)
भवति	भवति (√भू लट् प्र.पु. एक.)
भवतो	भवत् (६.१)
यस्य	यद् (६.१)
संयोगमेत्य	संयोग (२.१)–एत्य (√आ-इ + ल्यप्)
स्नेहव्यक्तिश्चिरविरहजं	स्नेह–व्यक्ति (१.१)–चिर–विरह–ज (२.१)
मुञ्चतो	मुञ्चत् (√मुच् + शतृ, ६.१)
बाष्पमुष्णम्	बाष्प (२.१)–उष्ण (२.१)

छन्दः मन्दाक्रान्ता [१७: मभनततगग]

छन्दोविश्लेषणम्

१	२	३	४	५	६	७	८	९	१०	११	१२	१३	१४	१५	१६	१७
आ	पृ	च्छ	स्व	प्रि	य	स	ख	म	मुं	तु	ङ्ग	मा	लि	ङ्ग्य	शै	लं
व	न्द्यैः	पुं	सां	र	घु	प	ति	प	दै	र	ङ्कि	तं	मे	ख	ला	सु
का	ले	का	ले	भ	व	ति	भ	व	ता	य	स्य	सं	यो	ग	मे	त्य
स्ने	ह	व्य	क्ति	श्चि	र	वि	र	ह	जं	मु	ञ्च	तो	बा	ष्प	मु	ष्णम्
म			भ			न			त			त			ग	ग